سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی به عنوان زمینه ساز احیا و توسعه گیاهان دارویی و طب سنتی کشور اهمیت زیادی دارد، با این حال تسریع در پیاده سازی و تحقق اهداف آن می طلبد که چالش های موجود در این زمینه شناسایی و با هم افزایی تلاش های متولیان امر، رفع شوند.


سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی شامل سیاست های کلان، اهداف، چشم انداز، راهبردها و اقدامات است که در جلسه هفتصد و سی و پنجم شورای عالی انقلاب فرهنگی در 25 تیر 1392 به تصویب رسید.
پس از آن ستادی برای تبادل نظر در خصوص مشکلات و معضلات این حوزه و همچنین اتخاذ راهکارهای مناسب برای عملیاتی کردن مصوبان این سند ملی تشکیل شد.
ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی وظیفه هماهنگی دست اندرکاران و متولیان این حوزه را به عهده دارد و با تشکیل گروه های تخصصی درصدد است گام ارزشمند برای هم افزایی فعالیت ها در این زمینه بردارد.
خبرگزاری جمهوری اسلامی در راستای وظیفه خبری خود و به منظور بررسی فرصت ها و چالش های سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی، میزگردی را با حضور معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، مشاور و نماینده ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی و رییس پژوهشکده دارویی جهاد دانشگاهی برگزار کرد تا به بررسی و واکاوی این موضوع مهم بپردازد.
هرچند در سال های اخیر اقدامات مناسبی در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی انجام گرفته است، اما چالش ها و کاستی هایی نیز در این حوزه وجود دارد که با برنامه ریزی مناسب و اتخاذ تدابیر لازم می توان نسبت به رفع آنها اقدام کرد.
کارشناسان این حوزه معتقد هستند که گرچه سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی، همگرایی و تعامل بیشتر متولیان این حوزه را به همراه داشته، اما تحقق این سند با چالش هایی مواجه است که دستیابی به اهداف متعالی آن را به سادگی امکان پذیر نمی کنند. تحقق مصوبات سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی نیازمند شناسایی دقیق چالش ها و عزم تمامی دستگاه های متولی برای رفع موانع است.

** نداشتن ساختار تشکیلاتی مناسب برای تحقق اهداف سند گیاهان دارویی
معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع در پاسخ به پرسشی در این باره که آیا دستگاه های متولی از ساختار مناسب برای اجرای مصوبات برخوردار هستند، گفت: در اغلب دستگاه های دولتی، ساختار تشکیلاتی مناسب برای رسیدن به اهداف متعالی سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی وجود ندارد که باید تدبیر لازم در این زمینه انجام گیرد.
دکتر 'فاطمه سفید کن' اظهار کرد: امکان ندارد برنامه ای به این گستردگی، بدون تشکیلات و ساختار مناسب به نتیجه مطلوب برسد و باید اقدامات جدی تر در زمینه ایجاد تشکیلات لازم در دستگاه های اعضای ستاد توسعه و علوم گیاهان دارویی و طب سنتی صورت گیرد.
وی بیان کرد: پس از تدوین سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی به دنبال عملیاتی کردن مصوبات آن در وزارت جهاد کشاورزی بودیم که با برخی از چالش ها و مشکلات اجرایی برخوردیم که اجازه نمی داد به راحتی در این زمینه حرکت کنیم.
به گفته معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، با وجود مکاتبات ستاد توسعه و علوم گیاهان دارویی و طب سنتی مبنی بر درخواست ایجاد تشکیلات مناسب برای گیاهان دارویی و طب سنتی در این وزارتخانه، اما این موضوع تاکنون محقق نشده است.

** برداشت بی رویه، برخی از گیاهان دارویی را در معرض انقراض قرار داده است
برداشت بی رویه و عیراصولی گیاهان دارویی در کشور سبب تخریب منابع طبیعی و انقراض این گیاهان می شود.
سفیدکن در تایید این نظر گفت: وابستگی معیشتی افرادی مانند دامداران، مرتع داران، روستائیان و حاشیه نشینان شهرها، سبب برداشت بی رویه و بیش از حد گیاهان دارویی از عرصه های طبیعی شده است که به تبع آن، برخی از گونه های گیاهی در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.
سفیدکن ادامه داد: علاوه بر برداشت بی رویه، چرای بی رویه دام و حضور مداوم و مازاد آنها در عرصه های منابع طبیعی و فعالیت های عمرانی مانند راه سازی و اکتشاف معادن در این مناطق، سبب شده است که دیگر به جرات نمی توان گفت که ایران دارای بیش از دو هزار گونه گیاه دارویی است.
وی با اشاره به این که اگر اقدامات جدی در این زمینه صورت نگیرد، خیلی سریع این تعداد گیاهان دارویی نیز کاهش پیدا می کنند، تاکید کرد: تعدادی از گیاهان دارویی کشور در لیست گیاهان در معرض خطر قرار دارند.
معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع به عنوان توصیه برای برون رفت از این مشکل گفت: حرکت کشور باید به سمتی باشد که برداشت از منابع طبیعی حذف شود و همچنین برداشت رسمی و غیررسمی از عرصه های طبیعی را به 200 هزار هکتار برسانیم . در حال حاضر این برداشت در 900 هزار هکتار صورت می گیرد.
این محقق حوزه گیاهان دارویی با اشاره به اهمیت کاهش تدریجی وابستگی معیشتی افراد به عرصه های طبیعی گیاهان دارویی، تاکید کرد: تحقق این کار نیازمند عزم ملی و همکاری سایر دستگاه ها است تا بتوانیم ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی را در عرصه های طبیعی حفظ کنیم.

** کشت وسیع مکانیزه گیاهان دارویی در کشور نداریم
معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع در پاسخ به این سوال که آیا کشت مکانیزه در حوزه گیاهان دارویی داریم، گفت: کشت وسیع مکانیزه در کشور نداریم. اغلب کشت در کشور به صورت سنتی و غیر مکانیزه است و کشت و صنعت در این حوزه وضعیت مطلوبی ندارند.
سفیدکن به وضعیت نامناسب اعتبارات مراکز تحقیقاتی نیز اشاره کرد و گفت: وضع مراکز تحقیقاتی از لحاظ بودجه نامناسب است و در حوزه منابع طبیعی این وضعیت بدتر است و مسوولان باید اهتمام بیشتری به این موضوع داشته باشند.

** نداشتن استاندارد عرقیات و اسانس ها
عرقیات و اسانس ها در چارچوب فرآورده های گیاهی جایگاه مهمی در سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی دارند و رسیدگی به وضعیت استاندارد آنها مورد تاکید است.
سفید کن در این خصوص گفت: یکی از موضوعات مهم این حوزه که کمتر مورد توجه قرار می گیرد، داشتن استاندارد مناسب برای عرقیات و اسانس های طبیعی در کشور است که متولیان امر باید توجه بیشتری به این موضوع داشته باشند.
این محقق گیاهان دارویی تاکید کرد: برای عرقیات، استاندارد کلی وجود دارد که باید عاری از سموم باشند ولی همان هم اجباری نیست و هرکس هر طوری که دلش می خواهد عرقیات وارد بازار می کند.
وی به اهمیت نقش سازمان ملی استاندارد کشور در این حوزه اشاره کرد و گفت: این مجموعه باید نقشی مهمتر در حوزه گیاهان دارویی ایفا کند تا مردم با آرامش خاطر از این محصولات استفاده کنند.
معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع با اشاره به اینکه تا دو سال پیش هیچ استاندارد تدوین شده ای برای تولید بذر، نهال و نشای گیاهان دارویی نداشتیم، بیان کرد: بعد از تدوین سند ملی گیاهان دارویی و اقدامات پیش بینی شده در آن، در وزارت جهاد کشاورزی، موسسه ثبت و گواهی بذر ایجاد شده است.
سفیدکن ادامه داد: در مدت یکسال گذشته 3 یا 4 استاندارد در این زمینه تدوین شده که هرجند در مقایسه با آن نیازهای این حوزه، بسیار کم است اما حرکتی به سمت جلو است که باید تقویت شود.

** تهیه ساز وکار نظارتی مناسب بر صادرات گیاهان داروی در گمرک
وی در پاسخ به این که آیا نظارت دقیق بر صادرات گیاهان دارویی در گمرگ صورت می گیرد، یکی دیگر از چالش های حوزه گیاهان دارویی را نبود سازوکار مناسب نظارتی در گمرگ دانست و گفت: در این مجموعه گیاهان و محصولات تحت عناوین بسیار متعددی صادر می شوند.
این محقق گیاهان دارویی بیان کرد: تا زمانی که سازوکاری مناسب در گمرک برای کنترل و نظارت واقعی برای صادرات گیاهان دارویی وجود نداشته باشد، این مشکل برطرف نمی شود.
سفیدکن، حفظ ظرفیت گیاهان دارویی کشور را یکی از مهمترین وظائف همه متولیان و دستگاه های این حوزه دانست و تاکید کرد: گونه های انحصاری گیاهان کشور که ارزش دارویی بالایی دارند، باید پس از فرآوری صادر شوند و جلوی صادرات خام آنها گرفته شود.

** سند ملی گیاهان دارویی زمینه همگرایی و تعامل دستگاه ها را به عمل آورد
وی اظهار کرد: تدوین سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی سبب شد تا همگرایی و تعامل بین دستگاه های مختلف ایحاد شود و با این اقدام شاهد اقدامات خوبی در این زمینه هستیم.
سفیدکن ادامه داد: با تدوین این سند، چشم انداز روشنی برای آینده مشخص شد تا هر دستگاه براساس آن اقدامات لازم را به منظور دستیابی به اهداف حوزه گیاهان دارویی برای سال 1404 تبیین کند.
وی برنامه ریزی برای افزایش سطح زیر کشت دیم را از جمله اقدامات مناسب اعلام کرد و گفت: تا سال 1404 بابد 400 هزار هکتار سطح زیر کشت دیم گیاهان دارویی داشته باشیم که برنامه ریزی لازم در این زمینه انجام گرفته است.
این محقق گیاهان دارویی به شرایط کم آبی کشور نیز اشاره کرد و افزود: در شرایط کم آبی، می توانیم برخی از گیاهان دارویی را با شرایط دیم پرورش دهیم که ما این برنامه ریزی را قبلا در این وزارتخانه نداشتیم.

** ترغیب بیشتر مردم به مصرف گیاهان دارویی
وی به ترغیب بیشتر مردم به مصرف گیاهان دارویی در کشور اشاره کرد و افزود: در زمینه فرهنگ سازی برای مصرف گیاهان دارویی خوب حرکت کردیم به طوری که سبب افزایش گرایش مردم به این گیاهان شده است.
سفید کن تاکید کرد که مردم در هنگام مصرف گیاهان دارویی باید مواردی را به دقت رعایت کنند که از جمله آن، خودداری از مصرف خودسرانه گیاهان دارویی است زیرا می تواند عوارضی داشته باشد.
وی از افزایش تعداد داروهای گیاهی سخن گفت و ادامه داد: برای درمان عارضه سرماخوردگی 51 نوع دارو مشابه تولید شده اما برای برخی از بیماری ها هیچ دارویی وجود ندارد که این روند باید تغییر پیدا کند.
معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع با اشاره به تولید تعدادی داروی گیاهی در حوزه صنایع دامی کشور افزود: حدود یک هزار و 41 قلم داروی مورد استفاده صنایع دامی داریم که از این تعداد 38 قلم داروی گیاهی است و از آن هم 16 دارو در داخل کشور تولید می شود.
سفید کن با اشاره به اینکه ما معمولا به الزامات همراه کار کمتر توجه می کنیم گفت: پیاده شدن نقشه راه این سند که هم اکنون در حال تدوین است، نیازمند الزامات مناسب می باسد که باید مورد توجه قرار گیرد در غیر این صورت نمی توان پیش بینی کرد که به اهداف متعالی این سند دسترسی پیدا کنیم.
وی بیان کرد: تدوین چشم انداز خوب یک قسمت از کار است و اجرایی شدن آن موضوع مهمتری است. در برنامه چهارم و پنجم موضوعات مناسبی در این زمینه وجود دارد که متاسفانه خیلی از آنها اجرا نشده است.

** آینده خوبی پیش روی حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی است
مشاور و نماینده ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی گفت: هرچند ما از برخی از کشورها در این زمینه فاصله زیادی داریم، اما با توجه به برنامه ریزی انجام شده آینده خوبی را پیش بینی می کنیم.
'علی ابراهیمی' تحولات چشمگیر در زمینه های مختلف را مانند افزایش تعداد داروهای گیاهی، توسعه دانشکده های طب سنتی، افزایش تعداد پزشکان متخصص طب سنتی، راه اندازی سلامتکده ها، مقابله با خام فروشی و حمایت از شرکت های دانش بنیان، دستاورد تصویب سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی دانست.
وی برنامه ریزی برای ارتقا سهم ایران در بازارهای جهانی از طریق تقویت شرکت های دانش بنیان را از دیگر اقدامات ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی ذکر کرد.
ابراهیمی با اشاره به این که توسعه صنعت گیاهان دارویی و طب سنتی مورد توجه خاص بسیاری از کشورها قرار گرفته است، بیان کرد: برغم همه مشکلات و معضلاتی که در این حوزه وجود دارد، در چند سال اخیر به ویژه در دولت تدبیر و امید اتفاقات جالبی رخ داده است.
دبیر کارگروه تخصصی فناوری و کارآفرینی با اشاره به این که کار عملیاتی کردن سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی آغاز شده است، گفت: نقشه راه وزارتخانه های بهداشت و جهاد کشاورزی در مراحل نهایی است و نقشه راه بقیه اعضای این ستاد هم تا پایان سال تدوین شود.

** تعریف 134 استاندارد شغلی در حوزه صنعت گیاهان دارویی
ابراهیمی افزود: در حوزه صنعت گیاهان دارویی موضوع استانداردهای شغلی تعریف نشده بود که برای اولین بار این کار صورت گرفته و 134 استاندارد شغلی تعریف شده است.
وی با اشاره به این که برنامه ریزی برای بسته های کارآفرینی انجام گرفته است، گفت: با همکاری وزارت جهاد کشاورزی، حدود 20 بسته کارآفرینی تدوین شده که آماده ارایه است.
ابراهیمی با تاکید بر لزوم توسعه فن بازارهای تخصصی، اظهار کرد: اغلب همایش هایی که در کشور برگزار می شد، به خصوص در صنعت گیاهان دارویی و طب سنتی، بدون فن بازار تخصصی برگزار می شد که در حال حاضر این رویکرد تغییر یافته است.
مشاور و نماینده ستاد توسعه علوم وفناوری گیاهان دارویی و طب سنتی گفت: این ستاد با تمام توان در تلاش است تا هم از نظر زیرساخت ها و هم از لحاظ توانمندسازی و حمایت های مناسب، گام های ارزشمندی بردارد.

** هدایت ثروت به سمت بازار با ثبات گیاهان دارویی
به گفته ابراهیمی ، توسعه متوازن زنجیره علم تا ثروت، هدایت ثروت به سمت بازار باثبات و روبه رشد گیاهان دارویی، تعیین الگوی گشت و ارتقا قدرت رقابت پذیری در بازارهای داخلی و بین المللی، از موضوعاتی اصلی این مجموعه براساس مصوبات این سند است.
وی با اشاره به این که به دنبال یافته های تحقیقاتی و پژوهشی هستیم تا علم را به ثروت تبدیل کنیم ،گفت: از سرمایه گذاری خارجی هم استقبال می کنیم به شرطی که دانش و فناوری پیشرفته و به روز دنیا را وارد کشور کنند.
مشاور و نماینده ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی ادامه داد: در صورت استفاده مناسب از فناوری های پیشرفته، می توانیم از قدرت رقابت پذیری بالایی برخوردار باشیم.

** خام فروشی گیاهان دارویی ممنوع
وی یک رسالت اصلی را پیگیری فرآوری گیاهان دارویی با فناوری پیشرفته دانست و تاکید کرد: خام فروشی گیاهان دارویی ممنوع است. متاسفانه در سال های قبل خام فروشی گیاهان دارویی رواج داشت.
ابراهیمی گفت: گیاه دارویی شیرین بیان که پایه حدود 30 داروی گیاهی است، به صورت خام به خارج از کشور صادر می شد که در حال حاضر ستاد از این موضوع حمایت نمی کند.
مشاور و نماینده ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی بیان کرد: متخصصانی که از فناوری و دانش روز برای فراوری گیاهان دارویی استفاده کنند، مورد حمایت قرار می گیرند.

** افزایش تعداد داروهای گیاهی تحت پوشش بیمه
وی به افزایش تعداد داروهای گیاهی تحت پوشش بیمه اشاره کرد و گفت: در شروع کار ستاد، چند قلم محدود داروی گیاهی تحت پوشش بیمه قرار داشت که در حال حاضر به 56 قلم رسیده است و این موضوع به صورت مستمر پیگیری می شود تا تعداد آنها افزوده شود.
ابراهیمی، راه اندازی کلینیک های سلامت و داروخانه های فرآورده های طبیعی را از دیگر کارهای این مجموعه دانست و گفت: در شورای سلامت وزارت بهداشت به این گونه موضوعات پرداخته می شود.
وی، استانداردسازی برخی از عرقیات و اسانس ها را از برکات این ستاد دانست و اظهار کرد: در این زمینه کاستی هایی وجود دارد که باید با برنامه ریزی مناسب نسبت به رفع آنها اقدام شود.
وی با اشاره به این که در حوزه صنعت گیاهان دارویی، مشاغل پایدار بسیار خوبی می توان تعریف و ایجاد کرد، گفت: هر سال موظف هستیم فعالیت اعضای ستاد را جمع آوری و به شورای انقلاب فرهنگی گزارش دهیم.
ابراهیمی بر لزوم حذف فعالیت های موازی تاکید کرد و گفت: این ستاد با تمام تلاش درصدد است از فعالیت های موازی اعضا جلوگیری کند. فعالیت های موازی ضمن صرف هزینه های اضافی از اتلاف وقت و انرژی نیز می کاهد.

** تشکیل ستاد گیاهان دارویی کاری مطلوب و ارزنده بود
'شمسعلی رضازاده' رییس پژوهشکده دارویی جهاد دانشگاهی که در این میزگرد شرکت کرده بود، تشکیل ستاد توسعه و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی را از جمله کارهای مطلوب و ارزنده ای دانست که توانست تمامی عوامل و دست اندرکاران موثر در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی را دور هم جمع کند.
رضازاده افزود: سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی براساس هدفگذاری برای سال 1404 تدوین و مشخص شده است که برای این سال باید به چه دستاوردهایی دست یابیم.
وی بر لزوم حفظ ذخایر ژنتیکی کشور گیاهان به خصوص دارویی تاکید و خاطرنشان کرد: این کار مهم به جهاد دانشگاهی واگذار شده است.

** سهم داروهای گیاهی باید به 20 درصد برسد
رییس پژوهشکده دارویی جهاد دانشگاهی گفت: سهم حدود 3 درصدی داروهای گیاهی در زمان تصویب این سند باید تا سال 1404 به 20 درصد برسد که نیازمند برنامه ریزی مناسب است.
وی اظهار کرد: ایران تا سال 1404 باید یکی از صادرکنندگان در حوزه گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در منطقه باشد.
رضازاده بر لزوم توزیع مناسب داروهای گیاهی تاکید کرد و گفت: برخی از کارخانه های تولید داروی گیاهی، شرکت های نوپا هستند و عمدتا محصولاتشان کم فروش است و شرکت های پخش فعال تمایلی به توزیع این داروها ندارند.
وی گفت: وزارت بهداشت باید به صورت جدی موضوع را تاحصول نتیجه پیگیری کند و این موضوع را ساماندهی کند تا داروهایی که تولید می شود به نحو مطلوب در اختیار مصرف کنندگان قرار گیرد.
رضازاده با اشاره به اینکه کسب 3 درصدی سهم تولید علم حوزه گیاهان دارویی و فرآورده های گیاهی در عرصه جهانی دست یافتنی است، گفت: موسسات و پژوهشکده های مختلفی در این حوزه فعالیت می کنند که سهم قابل توجهی از مقالات علمی را دارند.

** فرجام سخن
تصویب سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی نقطه عطفی در فعالیت های این حوزه است و با این اقدام مهم، شاهد تحولات چشمگیری در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی هستیم اما باید با برنامه ریزی صحیح و اتخاذ راهکارهای مناسب، شاهد برون رفت از چالش های موجود در این حوزه باشیم.
هرچند مصوبات این سند باید تا سال 1404 تحقق پیدا کند اما کندی در عملیاتی کردن آنها و یا نداشتن برنامه ریزی مناسب، می تواند ما را در رسیدن به اهداف متعالی این سند ناکام بگذارد.