کمبود آهن و کم خونى ناشى از آن، از مشکلات عمده تغذيه اى و بهداشتى کشور است. گروههايى که بيشتر در معرض کم خونى فقر آهن قرار دارند شيرخواران، کودکان زير 6 سال، نوجوانان بخصوص دختران نوجوان و زنان در سنين بارورى بخصوص زنان باردار هستند. پسرا ن و نوجوانان و مرداان بالغ هم ممکن است دچار کم خونى فقر آهن بشوند اما اين خطر در آنها کمتر است.
آهن براى ساخت گلبولهاى قرمز خون لازم است. اگر براى ساختن گلبولهاى قرمز خون، آهن به مقدار کافى در دسترس بدن نباشد، ابتدا از ذخاير آهن بدن استفاده مى شود، سپس در صورت ادامه کمـبود، ذخاير آهن بدن کاهش مى يابد. اگر کمبود آهن ادامه پيدا کند، ذخاير آهن بدن تخليه مى شود و کم خونى فقر آهن بروز مى کند. آهن اساسى ترين ماده اوليه براى ساختن گلبولهاى قرمز خون است. البته علاوه بر آهن، مواد مغذى ديگر هم مثل اسيد فوليک، ويتامين B6 ، ويتامين B12 ، ويتامين C و پروتئين براى خونسازى لازم است که بايد از طريق رژيم غذايى روزانه تامين شود.
علل ايجاد کم خونى فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ
در سنين مدرسه، بدن به دليل رشد به آهن بيشترى نياز دارد و مصرف ناکافى منابع غذايى حاوى آهن در اين دوران منجر به کمبود آهن ميشود. در دوران بلوغ به دليل جهش رشد، نياز دختران و پسران به آهن بيشتر از دوران قبل است و درصورتى که از منابع غذايى حاوى آهن در برنامه غذايى روزانه به اندازه کافى مصرف نشود نوجوان به سرعت در معرض خطر کمبود آهن و کم خونى ناشى از آن قرار مى گيرد.
دختران در سنين بلوغ، علاوه بر جهش رشد، به علت عادات ماهانه و از دست دادن خون نسبت به کم خونى فقر آهن بسيار حساس تر و آسيب پذيرتر هستند و به اين دليل کم خونى فقر آهن در دختران در مقايسه با پسران نوجوان شيوع بالاترى دارد.
عادات و رفتارهاى غذايى خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب مى شود که کودکان و دانش آموزان به جاى مصرف غذاهاى خانگى از غذاهاى غير خانگى مانند انواع ساندويج هاى سوسيس و کالباس، پيتزا، تنقلات غذايى کم ارزش مانند چيپس، نوشابه، شکلات و پفک استفاده نمايند و به اين دليل درمعرض خطر کمبود آهن قرار مى گيرند زيرا اين غذاها اغلب از نظر آهن فقيرند.
تغييرات خلق و خو در دوران بلوغ ممکن است موجب کم اشتهايى بشود و به علت مصرف ناکافى غذا، دريافت آهن و ساير مواد مغذى محدود ميشود.
عدم رعايت اصول بهداشتى، آب اشاميدنى ناسالم، توالت هاى غير بهداشتى، عدم شستشو و ضد عفونى صحيح سبزى هاى خام و در نتيجه ابتلاء به آلودگى انگلى از ديگر عوامل موثر در بروز کم خونى فقر آهن هستند. آلودگى هاى انگلى مانند شيستوزوميا و کرم قلابدار و ژيارديا موجب بروز کم خونى فقر آهن ميشوند. آلودگى به شيستوزوميا و کرم قلابدار درکشور ما شايع نيست اما آلودگى به ژيارديا که درسنين مدرسه شايع است ميتوانند با کاهش اشتها و کاهش جذب آهن موجب کمبود آهن شوند.
مهمترين و شايعترين علل بروز کمبود آهن، مصرف کم انواع گوشت به ويژه گوشت قرمز است که آهن قابل جذب دارد.
از عوامل ديگر مصرف چاى قبل از غذا و يا بلافاصله پس از غذا است. تانن موجود در چاى ميتواند جذب آهن غذا را به مقدار قابل ملاحظه اى کاهش دهد.
مصرف ناکافى مواد غذايى حاوى ويتامين C نيز احتمال بروز کمبود آهن را افزايش مى دهد. ويتامين C که در ميوه ها و سبزى هاى تازه و خام وجود دارد موجب افزايش جذب آهن غذا ميشود. کمبود دريافت ويتامين C موجب کاهش جذب آهن و در نتيجه کمبود آهن ميشود.
مصرف نان هايى که در تهيه آنها از جوش شيرين استفاده ميشود، يکى ديگر از عوامل موثر در بروز کمبود آهن است. جوش شيرين موجب باقى ماندن ماده اى به نام اسيد فيتيک درنان ميشود که کاهش دهنده جذب آهن است. در نانى که در تهيه آن از خمير مايه يا خمير ترش بجاى جوش شيرين استفاده شده است، اسيد فيتيک مهار شده و مانعى در جذب آهن ايجاد نميشود. درسالهاى اخير تلاشهاى زيادى براى حذف جوش شيرين از چرخه توليد نان و استفاده از خمير مايه درکشور صورت گرفته است.
علائم کم خونى فقر آهن
رنگ پريدگى دائم زبان و مخاط داخل پلک چشم و لبها، کمرنگ شدن خطوط کف دست، احساس ضعف و خستگى، سياهى رفتن چشم، بى تفاوتى، سرگيجه، سردرد، بى اشتهايى، حالت تهوع، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دستها و پاها درافراد مبتلا به کم خونى فقر آهن ديده ميشود. موارد کم خونى فقر آهن شديد با تنگى نفس و طپش قلب و ورم قوزک پا همراه است.
کودکان ودانش آموزانى که دچار کم خونى فقر آهن هستند، هميشه احساس خستگى و ضعف مى کنند. اين افراد اغلب از ورزش و فعاليتهاى بدنى دورى مى کنند و يا در هنگام ورزش خيلى زود خسته ميشوند. در اين افراد تغييرات رفتارى بصورت بى حوصلگى و بى تفاوتى مشاهده ميشود. کم خونى فقر آهن به علت کاهش قدرت ياد گيرى، موجب افت تحصيلى دانش آموزان ميشود.
يکى از علائم بروز کم خونى فقر آهن دردختران نوجوانى که عادت ماهيانه آنها شروع شده است و خونريزى زياد دارند رنگ پوست سبزه مايل به زرد است.
عوارض ناشى از کم خونى فقر آهن در کودکان سنين مدرسه و نوجوانان
آهن کافى براى حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمينه مناسب براى ياد گيرى دردوران تحصيل ضرورى است. اگر چه کمبود آهن ميتواند درتمام مراحل زندگى سبب کاهش قدرت ادراک و ياد گيرى گردد ولى اثرات نامطلوب کم خونى در دوران شيرخوارگى و در اوايل کودکى غير قابل جبران است. کم خونى فقر آهن در کودکان زير 2 سال و کودکان سنين مدرسه با تاخير رشد خفيف همراه است و درمان کم خونى موجب افزايش سرعت رشد ميشود. تاخير رشد در کودکان کم خون ممکن است به علت نقش کلى آهن در واکنش هاى حياتى بدن، رابطه آن با سيستم ايمنى و يا تاثير آن بر اشتها باشد.
کم خونى فقر آهن در کودکان سنين مدرسه موجب کاهش قدرت يادگيرى ميشود. ضريب هوشى اين کودکان 5 تا 10 امتياز کمتر از حد طبيعى برآورد شده است. همچنين در اين کودکان ميزان ابتلاء به بيماريهاى عفونى بيشتر است زيرا سيستم ايمنى آنان قادر به مبارزه با عوامل بيماريزا نيست. مطالعات نشان داده است که دادن آهن به کودکان کم خون موجب کاهش ابتلا به بيماريهاى عفونى ميگردد.
درمان کم خونى فقر آهن
درصورت بروز کم خونى فقر آهن شخص مبتلا بايد تحت درمان قرار گيرد زيرا در اين حالت افزايش مصرف غذاهاى غنى از آهن به تنهايى نمى تواند کم خونى فقر آهن را جبران نمايد؛ بخصوص اگر کم خونى شديد باشد درمان با استفاده از ترکيبات آهن خوراکى مثل سولفات آهن است. ميزان توصيه شده براى درمان کم خونى بستگى به شدت کم خونى دارد و پزشک آن را تعيين مى کند.
نکته مهم در درمان کم خونى فقر آهن اين است که درمان با آهن بايد 2 تا 3 ماه پس از اينکه ميزان هموگلوبين به حد طبيعى رسيد ادامه يابد تا ذخاير آهن بدن تشکيل شوند؛ يعنى ميزان فريتين سرم که نشان دهنده ذخاير آهن بدن است به حدود 30 ميکروگرم در ليتر برسد. سازمان جهانى بهداشت براى درمان نوجوانان و بزرگسالان در موارد کم خونى خفيف يک قرص 60 ميلى گرم آهن در روز و در موارد کم خونى متوسط و شديد 2 قرص 60 ميلى گرم آهن (120 ميلى گرم در روز) را توصيه نموده است.
توجه
مصرف آهن خوراکى ممکن است دربعضى افراد اختلالات گوارشى مانند ناراحتى معده، تهوع، استفراغ، يبوست و يا اسهال ايجاد کند. شدت عوارض مستقيماً در ارتباط با ميزان آهن مصرفى است و هرچه مقدار مصرف بيشتر باشد، عوارض جانبى آن بيشتر ميشود. درموارد عدم تحمل جهاز هاضمه، بايد مصرف قرص آهن با مقدار کم شروع و سپس به تدريج افزايش يابد تا ميزان آن به حد لازم برسد و بخوبى تحمل شود. مصرف قرص آهن با معده خالى ممکن است عوارض جانبى آنرا افزايش دهد بنابراين بهتر است ترکيبات آهن بعد از غذا مصرف شوند. نکته حائز اهميت اين است که به دليل عوارض جانبى نبايد درمان قطع شود چون اين عوارض موقتى بوده و معمولاً پس از چند روز بهبود مى يابند.
پيشگيرى و کنترل کم خونى فقر آهن
بطور کلى چهار روش اساسى براى پيشگيرى از کم خونى فقر آهن عبارتند از :
آهن يارى
آهن يارى عبارتست از توزيع قرص آهن بين گروههاى آسيب پذير و درمعرض خطر کم خونى فقر آهن ( مانند زنان باردار، کودکان زير 5 سال، کودکان سنين مدرسه و دختران نوجوان )
دربرخى از کشورها آهن يارى يعنى توزيع قرص آهن به کودکان مدرسه اى و دختران نوجوان در زمره اقدامات پيشگيرى از کم خونى فقر آهن است. در اين روش قرص توسط معلمين مدارس بين دانش آموزان توزيع ميشود. آهن يارى معمولاً با مصرف يک قرص سولفات فرو در هفته به مدت 12 تا 16 هفته در سال در طى سنين بلوغ اجراء ميشود.
آموزش تغذيه و ايجاد تنوع غذايى
دربرنامه غذايى روزانه دو نوع آهن (هِم) Heme و (غير هِم) Non Heme وجود دارد. آهن هِم درگوشت قرمز، مرغ، ماهى و جگر وجود دارد. آهن غير هِم درغذاهاى گياهى مانند غلات، حبوبات، سبزيجات، مغزها ( پسته، بادام، گردو، فندق ) و انواع خشکبار ( برگه هلو و زرد آلو، انجير، کشمش، خرما ) وجود دارد. آهن موجود در غذاهاى حيوانى (آهن هِم) از قابليت جذب بالايى برخوردار است و به ميزان 20تا 30 درصد جذب ميشود؛ درحاليکه آهن غذاهاى گياهى (آهن غير هِم) به ميزان 3 تا 8 درصد جذب ميشود و جذب آن بستگى به وجود عوامل کاهش دهنده و افزايش دهنده جذب آهن دارد. آهن موجود در زرده تخم مرغ نيز از قابليت جذب کمى برخوردار است.
گوشت قرمز، مرغ و ماهى افزايش دهنده جذب آهن هستند. اين مواد غذايى ارزش دو گانه دارند. از يک سو داراى آهن (هِم) هستند و از سوى ديگـــرموجب افزايش جذب آهن (غير هِم) که درمنابع گياهى موجود است ميشوند يعنى اگر حتى مقدار کمى گوشت در غذا وجود داشته باشد، آهن هِم موجود درآن موجب افزايش جذب آهن غير هِم از مواد گياهى ميشود.
اسيد اسکوربيک "ويتامين C" که درسبزى ها و ميوه هاى تازه و خام وجود دارد يکى ديگر از افزايش دهنده هاى جذب آهن است. با خوردن مقدارى سبزى خوردن، پياز و يا انواع سالاد همراه با آب ليمو يا آب نارنج تازه، جذب آهن غذاهاى گياهى افزايش مى يابد. البته خطر ابتلاء به آلودگى هاى انگلى به علت مصرف سبزى خام آلوده را نبايد از نظر دور داشت. به اين دليل شستشوى صحيح و ضد عفونى سبزيجاتى که به طور خام مصرف ميشوند نبايد فراموش شود.
مهمترين عوامل کاهش دهنده جذب آهن عبارتند از پروتئين سويا، فيتاتها و تانن ها
- زمانى که سويا بجاى گوشت مورد استفاده قرار مى گيرد بايد مقدار کمى گوشت به آن اضافه کرد تا جذب آن افزايش يابد.
- فيتاتها در گندم و ساير غلات وجود دارد حتى مقدار کم فيتات جذب آهن را به مقدار قابل ملاحطه اى کاهش مى دهد. در نانهايى که با جوش شيرين تهيه ميشوند و از خمير مايه درپخت آنها استفاده نشده مقدار زيادى فيتات وجود دارد که جذب آهن را کاهش مى دهد.
روش ديگر استفاده از جوانه غلات و حبوبات است که موجب افزايش آهن قابل جذب در مواد غذايى ميشود. وقتى غلات جوانه مى زنند ويتامين C در آنها افزايـــش مى يابد و ميزان تانن ها واسيد فيتيک کم ميشود. مثلاً جوانه زدن بعضى از غلات و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت 24 تا 48 ساعت ميتواند آهن قابل جذب را تقريباً به دو برابر افزايش دهد.
طرز تهيه جوانه غلات و حبوبات
ابندا گندم و يا عدس را پاک کرده و در آب خيس کنيد. پس از 2 تا 3 روز آب آنرا دور ريخته و گندم ياعدس را در يک سينى تميز پهن کنيد و يک پارچه تميز و مرطوب روى آن بکشيد. هر روز پارچه را آب بزنيد که مرطوب بماند. پس از اينکه جوانه سبز شد گندم يا عدس جوانه زده را در يخچال نگهدارى کنيد. هنگامى که سالاد تهيه مى کنيد مقدارى از چوانه گندم يا عدس به آن اضافه کنيد و همراه با غذا مصرف کنيد.
يکى از مهمترين اقدامات براى پيشگيرى از کم خونى فقر آهن، آموزش تغذيه به منظور ايجاد تعادل و تنوع در برنامه غذايى روزانه است. اساس آموزش تغذيه براى پيشگيرى از کم خونى فقر آهن بر اين اصل استوار است که در وعده هاى غذايى، افزايش دهنده هاى جذب آهن و همچنين آهن (هِم) مصرف شود و يا اينکه از مصرف کاهش دهند ه هاى جذب آهن مانند چاى همراه با غذا و يا بلافاصله پس از غذا خود دارى شود.
کنترل بيماريهاى عفونى و انگلى
ابتلا به بيماريهاى عفونى موجب کاهش اشتها شده و درنيتجه دريافت مواد مغذى از جمله آهن کاهش مى يابد؛ از سوى ديگر بيماريهاى عفونى در جذب و استفاده بدن از مواد مغذى اختلال ايجاد مى کند.
رعايت اصول بهداشت فردى از جمله شستن کامل دستها با آب و صابون قبل از تهيه و مصرف غذا و پس از اجابت مزاج به منظور جلوگيرى از ابتلا به الودگى هاى انگلى از ديگر اقداماتى است که در آموزش دانش آموزان بايد مورد تاکيد قرار گيرد. درمان به موقع و مناسب ميتواند دوره عفونت و شدت آن را کاهش دهد.
غنى سازى مواد غذايى
غنى سازى مواد غذايى با آهن يکى از روشهاى عمده و موثر براى کاهش کمبود آهن و کم خونى فقر آهن در جامعه است. دراين روش آهن را به مقدار معينى به مواد غذايى اصلى که غذاى عمده مردم است و هر روز مصرف ميشود اضافه مى کنند. نان يکى از مواد غذايى است که کشورها از ساليان پيش اقدام به غنى سازى آن با آهن و ساير املاح و ويتامين ها نموده اند. برخى از کشورها موادغذايى ديگر مانند بيسکويت، کيک، کلوچه و ساير مواد غذايى که توسط کودکان و دانش آموزان مصرف ميشود را نيز با آهن و مواد مغذى ديگر غنى کرده اند و در برنامه تغذيه مدارس از آن استفاده مى کنند. مطالعات انجام شده در اين کشورها حاکى از کاهش شيوع قابل ملاحظه کم خونى فقر آهن است. درکشور ما غنى سازى آرد با آهن و اسيد فوليک در استان بوشهر از سال 1380 شروع و در حال حاضر در ساير استانها نيز انجام مى شود.
توصيه هايى براى پيشگيرى ازکم خونى فقر آهن در نوجوانان
در برنامه غذايى روزانه از مواد غذايى حاوى آهن مثل انواع گوشت ها : گوشت قرمز، مرغ، ماهى ، جگر، حبوبات مثل عدس، لوبيا و سبزيهاى سبز تيره (اسفناج ، جعفرى و..) بيشتر استفاده کنند.
همراه با غذا، سبزى هاى تازه و سالاد ( گوجه فرنگى، فلفل دلمه، کلم، گل کلم و ..) مصرف نمايند.
درميان وعده ها بجاى استفاده از تنقلات غذايى کم ارزش ( پفک نمکى، چيپس، شکلات و نوشابه و ..) از انواع خشکبار ( برگه هلو، آلو، زرد آلو، توت خشک، انجير خشک، کشمش، خرما ) و انواع مغزها (گردو، بادام، فندق و پسته ) استفاده نمايند.
استفاده از دوغ کم نمک وانواع شربت هاى خانگى بجاى نوشابه هاى گازدار توصيه ميشود.
از نوشيدن چاى، قهوه ودم کرده هاى گياهى يکساعت قبل و تا دو ساعت پس از مصرف غذا خوددارى نمايند.
اگر خيلى زود خسته ميشويد و يا قدرت تمرکز و ياد گيرى آنها کم شده است ممکن است دچار کمبود آهن شده باشند. در اين مورد بايد به پزشک مراجعه نمايند تا در صورت وجود کمبود آهن که با اندازه گيرى ميزان فريتين سرم ( شاخص ذخيره آهن بدن ) تعيين ميشود، درمان شوند. همچنين مصرف مواد غذايى آهن دار را در برنامه غذايى روزانه خود افزايش دهند.
يکى از علائم بروز کم خونى فقر آهن در دختران نوجوانى که عادت ماهيانه آنها شروع شده است و خونريزى زياد دارند رنگ پوست سبزه مايل به زرد است. اين دختران بايد براى تشخيص قطعى کم خونى فقر آهن ودرمان به پزشک مراجعه نمايند.
براى کاهش عوارض جانبى ناشى از مصرف قرص آهن توصيه شود که قرص آهن را پس از غذا ميل نمايند.